Klauzula sumienia a prawa reprodukcyjne

Ostatnimi czasy do mediów przedostaje się coraz więcej doniesień o odmowach wykonania świadczeń zdrowotnych przez lekarzy z powołaniem się na klauzulę sumienia. Klauzulę sumienia, wyrażoną wprost lub nie („nie, bo nie”, „ja takich rzeczy nie robię”, „to zły adres”).

Czymże jest ta osławiona klauzula sumienia? Zgodnie z art. 39 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty[1] jest to prawo lekarza do powstrzymania się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z wyjątkiem przypadków, gdy zwłoka w udzieleniu pomocy lekarskiej mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia.

W praktyce oznacza to, że lekarz nie mógłby np. odmówić wykonania zabiegu aborcji w przypadku, gdy brak jej natychmiastowego wykonania zagrażałby życiu kobiety w ciąży. Gdy jednak brak takiego bezpośredniego zagrożenia, pacjentka po odmowie lekarza zostaje z problemem sama – lekarz nie udzielił jej świadczenia i często nie wie, gdzie pójść.

Sytuacja jest tym trudniejsza, odkąd dnia 7 października 2015 r. Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok[2], stwierdzający, że obowiązek lekarza powołującego się na klauzulę sumienia do wskazania realnej możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym jest niekonstytucyjny.

Jednocześnie w tym samym wyroku stwierdził, że tego typu zadanie powinno ciążyć na jakimś podmiocie publicznoprawnym, by zapewnić pacjentom dostęp do informacji i świadczenia zdrowotnego[3]. Niestety do tej pory żaden z uprawnionych podmiotów nie rozpoczął prac legislacyjnych, by taki podmiot wyłonić.

Co ciekawe, choć przepis o sprzeciwie sumienia sformułowany jest uniwersalnie,  opisywane w prasie i zgłaszane do Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny przypadki odmowy dotyczą przede wszystkim świadczeń z zakresu zdrowia reprodukcyjnego, czyli zabiegu aborcji, recepty na środki antykoncepcyjne, skierowania na badania prenatalne.

Z doświadczeń Federacji wynika, że lekarze – wbrew obowiązkom nałożonym na nich przez ustawę[4] – nie odnotowują ani nie uzasadniają faktu skorzystania z klauzuli ani nie powiadamiają o tym przełożonego. Praktyka stosowania klauzuli sumienia wykazuje także inne nieprawidłowości: otóż na „ogólną” klauzulę w stosunku do zabiegów legalnej aborcji powołują się z góry całe szpitale[5].

W związku z charakterem sumienia, które ma wymiar indywidualny i może przysługiwać tylko jednostce[6], powoływanie się na klauzulę sumienia przez całą instytucję jest niezgodne z prawem. Potwierdza to wydane w maju 2016 r. stanowisko Ministerstwa Zdrowia[7].

Kamieniem milowym w interpretacji przepisów o klauzuli sumienia jest stanowisko Komitetu Bioetyki przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk nr 4/2013. Komitet podkreśla w nim – zauważając coraz częściej obecne na łamach prasy przypadki odmowy wykonania przez polskich lekarzy legalnych i uzasadnionych świadczeń zdrowotnych – że lekarz nie ma prawa zasłonić się klauzulą sumienia w przypadku następujących świadczeń z zakresu medycyny reprodukcyjnej:

• udzielanie informacji o skutecznych, dostępnych i uznanych metodach planowania rodziny, metodach leczenia niepłodności, w tym technikach zapłodnienia pozaustrojowego, oraz metodach diagnostyki i terapii prenatalnej;
• udzielanie informacji na temat warunków dopuszczalności legalnego przerwania ciąży;
• udzielanie informacji na temat konsekwencji kontynuowania ciąży dla życia lub zdrowia kobiety w ciąży bądź też informacji na temat stanu zdrowia rozwijającego się płodu;
• wystawienie skierowania na badania prenatalne albo na inne badania specjalistyczne;
• wydanie pacjentce orzeczenia w sprawie istnienia wskazań zdrowotnych bądź dotyczących patologii płodu, uprawniających ją do legalnego przerwania ciąży;
• wypisanie pacjentowi recepty na legalny środek antykoncepcyjny (w tym antykoncepcji awaryjnej), który chce i może on bezpiecznie stosować.

Komitet Bioetyki zaznacza jednakże, że lekarz (ale także pielęgniarka i położna[8]) mają prawo odmówić osobistego wykonania bądź uczestniczenia w wykonaniu zabiegu przerwania ciąży (poza przypadkami, o których mowa w art. 30 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty) lub procedury zapłodnienia pozaustrojowego.

Swoje stanowisko Komitet motywuje szczególnym statusem profesji medycznej, będącej zawodem zaufania publicznego. Zawód ten dotyczy fundamentalnych dóbr takich jak życie i zdrowie człowieka, a podstawowym zadaniem przedstawicieli tych zawodów jest troska o dobro pacjenta.

Z tego powodu konstytucyjne wartości wolności sumienia i prawa do ochrony zdrowia muszą zostać w demokratycznym państwie prawa zrównoważone ze względu na wskazane wyżej okoliczności zawodu (w tym dobrowolność jego wyboru) i konieczność zapewnienia opieki zdrowotnej nad pacjentkami i pacjentami.

W doktrynie prawa wskazuje się, że świadczenia zdrowotne o charakterze informacyjnym (a tym jest skierowanie na badanie, które ma dostarczyć pewnej porcji wiedzy) nie mogą być objęte sprzeciwem sumienia, ponieważ informacja jest „etycznie obojętna”[9]. Również wystawienie recepty ma charakter informacyjny – jest potwierdzeniem przez lekarza braku medycznych przeciwwskazań dla pacjenta do przyjmowania produktu leczniczego, który to komunikat przekazywany jest następnie farmaceucie sprzedającemu produkt.

Podjęcie decyzji o skorzystaniu z przekazanej informacji (realizacja recepty, podjęcie dalszego leczenia, terminacja ciąży itd.) należy już wyłącznie do pacjentki/pacjenta i to ich sumienie może obciążyć lub nie. Informacja sama w sobie nie może być uznana za szkodliwą lub niemoralną, sprzeczną z sumieniem lekarza.

Przedstawione powyżej ograniczenia stosowania klauzuli sumienia wynikają również z reguły interpretacyjnej, że wyjątki w prawie należy wykładać wąsko, a prawo do odmowy świadczenia w związku ze sprzeciwem sumienia jest właśnie odstępstwem od zasady niesienia pomocy pacjentkom i pacjentom. Powyższe uwagi prowadzą także do wniosku, ze obecna praktyka stosowania klauzuli sumienia jest jej nadużyciem i konieczne jest wdrożenie rozwiązań, które by temu przeciwdziałały.

Dopóki nie pojawią się w regulacji klauzuli, zwanej czasem w piśmiennictwie „dishonourable disobedience” (pol. „niehonorowe nieposłuszeństwo”)[10], zmiany systemowe, bieżąca reakcja na przypadki nadużywania klauzuli sumienia może polegać na skarżeniu tego stanu rzeczy przez pokrzywdzone pacjentki i pacjentów.

Wzory stosownych skarg – do Rzecznika Praw Pacjenta, Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej i – jeśli placówka ma umowę z Narodowym Funduszem Zdrowia – także do NFZ, można znaleźć na stronie Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Warto jednak już w samym gabinecie zakomunikować lekarzowi sprzeciw wobec jego nieuprawnionego zachowania i świadomość własnych praw. Wszystkich odmów lekarza należy żądać na piśmie.

[1] Dz.U. 2017 poz. 125 ze zm.

[2] Wyrok TK o sygn. K 12/14, OTK ZU 9A/2015, poz. 143.

[3] Są to prawa gwarantowane ustawą z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. 2017 poz. 1318 ze zm.).

[4] Obowiązki te wskazane są we wspomnianym już art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty.

[5] Najgłośniejszymi medialnie przypadkami były Szpital Specjalistyczny Pro-Familia w Rzeszowie oraz Szpital w Wołominie, na który ogólną antyaborcyjną klauzulę sumienia „nakładała” uchwała rady powiatu
w Wołominie, a która została potem wpisana w statut Szpitala.

[6] W doktrynie prawa istnieje także głos przeciwny, odnoszący swobodę sumienia także do instytucji
i podmiotów zbiorowych; por. L. Bosek, Prawo osobiste do odmowy działania sprzecznego z własnym sumieniem – na przykładzie lekarza, Forum Prawnicze 2014, nr 1 (21).

[7] Stanowisko stwierdza, że „na klauzulę sumienia mogą się powoływać tylko poszczególne osoby; szpital nie może deklarować, że pomimo iż udziela świadczeń ginekologiczno-położniczych, nie przeprowadza się w nim zabiegów przerwania ciąży”; https://www.nauka.pap.pl [data dostępu 13.09.2017].

[8] Na podstawie art. 12 ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz.U. 2016 poz. 1251 ze zm.).

[9] ”…ale stanowi dla pacjenta ustawowo określoną wartość podstawową – jako przesłanka rozeznanej zgody; stanowi warunek konieczny dla skorzystania z innych praw”; por. M. Boratyńska, Informacja i swobodny dostęp do genetycznych badań prenatalnych a klauzula sumienia i przywilej terapeutyczny, Etyka 2013, nr 47, s. 46.

[10] Por. Ch. Fiala, J. H. Arthur, There Is No Defence for “Conscientious Objection” in Reproductive Health Care, European Journal of Obstetrics and Gynecology and Reproductive Biology , Volume 216 , 254 – 258.

Tekst napisała Kamila Ferenc, prawniczka Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny.

Tekst powstał na potrzeby raportu październikowego wydania Chcemy Być Rodzicami – Czy leczenie niepłodności jest prawem człowieka.

Bardzo dziękujemy za to kompendium wiedzy. Redakcja ChBR

Dostęp dla wszystkich

Wolny dostęp

Ten materiał dostępny jest dla wszystkich czytelników Chcemy Być Rodzicami. Ale możesz otrzymać więcej posiadając Kontro Premium!

Sprawdź Konto Premium Zaloguj się